.jpg)
صحبت از حمام شاه است که در میدان نقش‌جهان قرار دارد و با استناد به سفرنامه شاردن، شاه عباس اول این حمام را برای استحمام خود ساخت و در برخی از روزها به عموم مردم نیز اجازه می‌داد تا از آن استفاده کرده و در آن حمام کنند. این حمامِ به‌جامانده از عهد صفوی که احداث آن را هم‌زمان با مدرسه ملاعبدالله دانسته‌اند، به دلیل ویژگی‌های تاریخی و معماری‌ِ خود در تاریخ ۱۷ اسفندماه ۱۳۸۱ با شماره ۷۶۴۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
اما، بر اساس آنچه در وب‌سایت صندوق توسعه و احیای بناهای تاریخی کشور آمده حمام شاه اصفهان که دارای مساحت هزار مترمربع است، از اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰ برای مرمت و احیا و استفاده با عنوان «حمام ایرانی (بهداشتی درمانی)، فرهنگی (موزه حمام)» به بخش خصوصی واگذار شده و در حال مرمت است.
ما نیز بر آن شدیم تا درباره این حمام تاریخی بیشتر بدانیم؛ ازاین‌رو محسن بهزاد، کارشناس ارشد مهندسی معماری و پژوهشگر معماری ایرانی در گفت‌وگو با ایسنا به جزئیاتی درباره حمام شاه پرداخته است.
او بیان کرد: حمام شاه یا حمام شاه اصفهان در زمینی مستطیل شکل با ۲۷ ضلع به طول بیش‌ترین مقدار ۵۰ متر و به عرض بیش‌ترین مقدار ۳۰ متر در هزار مترمربع زیربنا طراحی و با ارتفاع یک و نیم متر پایین‌تر از کف بازار مخلص ساخته‌شده است. حمامی که در آن هیچ‌گونه کتیبۀ تاریخ‌داری وجود ندارد، اما ظاهراً این حمام را شاه‌عباس اول برای استحمام خود بناکرده بود و در بعضی از روزها به عموم مردم اجازه می‌داد که از آن استفاده کنند.
بهزاد ادامه داد: این بنا در نزدیکی مدرسه علمیه مرحوم ملا عبدالله شوشتری قرار دارد و شاید هم‌زمان با احداث این مدرسه ساخته‌شده است و در دوران قاجار و پهلوی مرمت‌شد و تا سال ۱۳۷۵ خورشیدی دایر بوده است؛ ضمن اینکه به دلیل ساخته‌شدنِ این حمام در راسته‌بازار، همیشه مردانه بود، زیرا تا چند دهه قبل زنان در بازار اصفهان به‌صورت مستقیم کارآیی و حضور نداشتند و بعضاً تولیدات آن‌ها به بازار می‌آمد و در مکان‌های خصوصی‌تری مانند خانه‌ها و کارگاه‌های خانگی به فعالیت مشغول بودند.
این پژوهشگر معماری ایرانی با بیان اینکه حمام شاه با ۲ ورودی اصلی و فرعی به ترتیب در بازار مخلص و بازار دواتگرها یا سماورسازها و در گوشه میدان نقش‌جهان و در کنار چهارسوی زیبا و نفیس مدرسه ملاعبدالله قرار دارد، گفت: حمام شاه به «حمام شاهزاده‌ها» در بازار صباغان، «حمام جارچی» در بازار قلندرها، «حمام حاج بنا» در کوچه چاه حج میرزا، «حمام خواجه‌ها» در پشت مطبخ، «حمام شیخ لطف‌الله» در ضلع شرقی میدان نقش‌جهان، «حمام لله بیک» در بازار بزرگ، «حمام ذوالفقار» در بازار و محله نیم‌آورد «حمام بیگدلی» در شمال شرقی میدان نقش‌جهان نزدیک بوده است.
او که فرزند مرحوم استاد علی بهزاد، بنا و معمار چیره‌دست اصفهانی است، با اشاره به وجود رسمی بندی نیمکار تنک دوپا قالب سرسفت در هردو ورودی حمام شاه اصفهان، افزود: ورودی اصلی حمام شاه که در بازار مخلص قرار دارد دارای رسمی گچی نیمکارِ ۱۲ در ابعاد یک متر و ۳۰ سانتی‌متر در ۳ متر است که آلت‌های این رسمی به ترتیب شمسۀ آن با تزئینات نقاشی گل و برگ و فرشته و پرنده، ترنج‌ها با نقوش گیاهی و پرنده، پا باریک‌ها با تزئینات گلدان و گل، هفتی‌ها با نقوش گیاهی، نصف سوسنی‌ها با گل و برگ و درنهایت سوسنیِ وسط با اسلیمیِ گل و برگ و فرشته‌ها و نیز تاج تزئین شده است.
بهزاد با بیان اینکه بدنه‌های ورودی این حمام پس از اِزاره با کاشی مربع فیروزه‌ای و هره‌های آجری تزئین شده است، تصریح کرد: پس از عبور از سردر به هشتیِ داخلی می‌رسیم که ابعاد آن ۲ و نیم متر در ۲ و نیم متر است و بر فراز آن رسمی بسیار زیبا و نفیس گچی با نقاشی‌های اسلیمی تزئین شده که بر بدنه این هشتی از کف، سنگ ازارۀ ۶۰ سانتی‌متری از جنس سنگ لاشتر تیشه‌ای و با حجاری‌های گل‌های اسلیمی نصب‌شده است. اسلیمی‌های رسمی بندی بر روی سنگِ ازاره و در نبش ازاره، خطوط اصلی رسمی نقش‌بسته است. نوع رسمیِ آن نیز تمام‌کار دوازده فیل گوشدار است که بازهم از جنس گچ ساخته‌شده است.
او ادامه داد: با عبور از هشتی با چرخش زیبای ۹۰ درجه و ۴۵ درجه به فضای بزرگ سربینه وارد می‌شویم. دقیقاً روبه‌روی این ورودی، غربِ سمت دیگر سربینه، فضای ۸ ضلعیِ آن و ورودی جنوبی حمام قرارگرفته که بازهم با چرخش زیبای ۴۵ درجه به هشتی و سردر جنوبی می‌رسیم. این هشتی فاقد تزئینات کاربندی است اما سردر دارای رسمی بندیِ ساده بدون تزئینات و از نوع رسمی نیمکار دوازده دو پا قالب سرسفت است؛ ضمن اینکه به لحاظ طول و عرضِ تحمیلیِ این دو سردر و حمام، رسمی‌های بسته‌شده دچار نقص هستند که با ۴ عدد ستون سنگی از جنس سنگ لاشتر و سرستون‌های پله‌ایِ آن و نیز راهروی اطراف آن، فضای زیبایی را خلق کرده‌اند.
این مهندس معمار با بیان اینکه قوس یا چفت یا دور اصلیِ کلیِ قسمت‌ها از نوع تیزه دارِ مربع و نیز خفت و پنج‌تند است، گفت: حوض‌خانه دارای ۳ چشمه تاق اصلی و ۶ چشمه تاق کناری و فرعی است. در فضای حوض‌خانه و در راهروهای اطراف آن از قوس نیم‌دایره و در بعضی از قسمت‌های میان‌در از قوس کمانی یا هلالی استفاده‌شده است. در قسمت شمال شرقی گرمخانه نیز فضایی به نام کیسه‌کش‌خانه قرار داشته که آب مصرفیِ آن از حوض بزرگی در فضای مجاور تأمین می‌شده است؛ در پشت خزینه نیز فضای تون واقع‌شده که دارای ابعاد ۳ متر در ۳ متر است.
او افزود: در گلوییِ سقف سربینه، اندک تزئینات نقاشی و نیز در یکی از ترنج‌ها نقاشیِ فردی با دو سر نقش بسته است که شاید مفهومی را دربر دارد. در سقف سربینه علاوه بر نورگیر مرکزی و میانی، ۴ نورگیر نسبتاً بزرگ در بدنه عرقچین برای نوردهی بیشتر تعبیه‌شده است. بعد از عبور از سربینه برای رفتن به گرمخانه به قسمت میان‌در وارد می‌شویم که با چرخشی ۴۵ درجه به سمت چپ و مجدداً چرخشی ۴۵ درجۀ دیگر بازهم به سمت چپ، به فضای اصلی حمام یعنی گرمخانه وارد می‌شویم. این فضا که بازهم ۸ ضلعی است کمی کوچک‌تر از فضای سربینه و دارای ابعاد ۸ متر در ۸ متر است. پس از ورود به گرمخانه، درست از همان جهت که وارد شدیم و در روبه‌رو فضای خلوت دیده می‌شود که در یکی از ضلع‌های گوشۀ ۸ ضلعی، گرمخانه وجود دارد و ابعاد مفید آن ۳ و نیم در ۶ و نیم متر است.
بهزاد توضیح داد: سمت راست خلوت، خزینه به ابعاد ۲ و نیم در ۶ متر ساخته‌شده و راهی فرعی با ۳ پله نیز از خزینه به خلوت تعبیه‌شده است. راه ورود به خزینه از طریق مدخل کوچکی امکان‌پذیر بود که امروزه مسدود شده است. در سمت چپ خلوت و درست در یکی دیگر از اضلاع ۸ ضلعیِ گرمخانه نیز فضای چال‌حوض قرار دارد که از آن در روزگار قدیم به‌منظور آب‌تنی و بازی در آب و زدن پشتک و پارو استفاده می‌شد و عملکرد آن شبیه استخرهای امروزی است.
این کارشناس ارشد معماری اضافه کرد: پس از بررسی ورودی جنوبی مجدداً به سربینه حمام برمی‌گردیم. این سربینه، فضایی با قاعدۀ ۸ و نیم و ۸ متر است که در چهار طرف این فضا سکوهای وسیعی بالاتر از کف سربینه ساخته‌شده است که سقفی کوتاه‌تر دارند. بدین ترتیب فضاهایی تفکیک‌شده در چهار طرف سربینه به وجود آمده که هرکدام از سکوها نورگیری جداگانه دارد و با حفره‌هایی جهت قرار دادن لباس‌ها و لوازم افراد از جنس سنگ تیشه‌ای لاشتر ساخته‌شده است. فضای سربینه که حدود ۹ متر در ۹ متر و به‌صورت ۸ ضلعی است نخست با گوشه‌سازیِ رسمی بندی، از ۸ ضلعی به ۱۶ ضلعی و در زیر عرقچین به دایره تبدیل و سقف آن با گنبدی با قوسی خوابیده و بدون تیزه مانند بیضی یا دسته سبدی، پوشیده شده است.
او با بیان اینکه سقف گرمخانۀ حمام شاه بدون هیچ کاربندی و با خیزی شبیه سربینه با مهارت خاصی از ۸ ضلعی به دایره تبدیل و با ارتفاع کوتاه‌تری از سقف سربینه پوشیده شده است، بیان کرد: در سقف گرمخانه نیز علاوه بر نورگیرِ وسطِ سقف، تعداد ۴ نورگیر دیگر در بدنۀ عرقچین ایجادشده در تمام فضاهای این حمام برخلاف فضاهای طراحی و ساخته‌شدۀ امروزی، نور طبیعی در روز توسط نورگیرهای تعبیه‌شده در سقف‌ها تأمین می‌شود و به نور مصنوعی نیاز نیست.
بهزاد ادامه داد: سیستم گرمادهی این حمام در زیر گرمخانه به این صورت بوده است که با ایجاد گربه‌رو، دود و حرارتِ تون را به داخل آن‌ها هدایت می‌کردند تا علاوه بر گرم کردن حمام، از طرق دود، زیر کف گرمخانه را نیز ضدعفونی کنند؛ ضمن اینکه اصولاً سوخت حمام‌ها خار بیابان، برگ خشک گیاهان، فضولات حیوانی و چوب بوده است، اما منبع آب مورداستفاده در این حمام چاه گاو بوده که با استفاده از گاو و گاو رو، آب به سطح زمین و حتی بالاتر از سطح زمین و به انبار منتقل می‌شد.
این پژوهشگر معماری ایرانی ادامه داد: ملات‌های مورداستفاده در حمام‌ها ازجمله در حمام شاه اصفهان اصولاً ملات‌های آبی است که می‌توان از ماسه‌آهک، گل‌آهک، ساروج و ملاتِ پی‌دارو نام برد؛ که از بعضی از این ملات‌ها به‌منظور آب‌بندی قسمت‌های مختلف حمام استفاده می‌شد.
بهزاد توضیح داد: تزئینات کاشیِ ازارۀ این حمام نیز به‌غیراز قسمت کوچکی که از دوران صفویه باقی‌مانده، همه تعویض شده است. در دوران پهلوی دوم با کشیدن آب لوله‌کشی شهری، در این حمام نیز دوش مورداستفاده قرار گرفت و استفاده از خزینۀ آن ممنوع شد. در تمام حمام‌ها و همچنین در حمام شاه اصفهان به‌جای تزئینات گچ‌بری، از آهک‌بری به‌صورت ساده و رنگی استفاده‌شده و به‌غیراز قسمت کوچکی از آن، همگی از بین رفته است.
او در پایان نیز چنین گفت: در روزهای پایانی خرداد ۱۴۰۲ که از سردر ورودی اصلی حمام شاه اصفهان دیدن کردم و عکس‌های داخلی این بنا را دیدم که از سوی خبرگزاری ایسنا در اختیار من قرار گرفت، متوجه شدم که متأسفانه حدود ۳۰ سال است علی‌رغم مرمت‌های انجام‌شده، این حمام مورد بی‌مهری قرارگرفته که امید است با پشتکار و دلسوزی مسئولان نسبت به فرهنگ ایران، بنای حمام شاه اصفهان از این حالت درآمده و با مرمت اصولی و نیز تغییر کاربریِ شایسته و البته حتی با تغییرندادنِ کاربری آن و دایر کردن حمام برای استفادۀ گردشگران و افراد علاقه‌مند، یکی دیگر از میراث بازمانده از گذشتگان و آداب‌ورسوم آن‌ها زنده شود.
