به گزارش ایکنا از قم، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی اسلامی، مدیرگروه اخلاق پژوهشکده اخلاق و معنویت، در دومین نشست همایش «بررسی اخلاقی، فقهی و حقوقی درمان ناباروری» که ۱۵ بهمن‌ماه در دانشگاه علوم پزشکی قم برگزار شد، با اشاره به ملاحظات و چالش‌های اخلاقی اهدای جنین و روش‌شناسی مواجهه با آن‌ها، بیان کرد: توجه جامعه دینی به فقه بسیار عمیق است، زیرا جامعه دینی ما بر این باور است که اگر فقها فتوایی صادر کردند، حجت بر همگان تمام می‌شود و طبیعتاً قانون‌گذاران و سیاستمداران مطابق با آن فتوا قانون‌ وضع می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه اخلاق پایه دین ماست و اگر جواز اخلاقی را نتوانیم داشته باشیم مبنای جواز فقهی هم زیر سؤال می‌رود، افزود: اخلاق کاربردی را به‌عنوان رشته‌ای می‌شناسیم که در پی رویارویی روشمند با معضلات، دو‌راهی‌‌ها و مسائل پیچیده اخلاقی در عرصه‌های مختلف زندگی انسانی است. تقریباً از اواسط دهه ۱۹۶۰ میلادی توجهات علمی دانشمندان معاصر به عناوین و مسائل این رشته به‌طور جدی جلب شد.

مدیرگروه اخلاق پژوهشکده اخلاق و معنویت تصریح کرد: از آن زمان تا به امروز با ادامه ‌‌پیشرفت‌های بشری در علوم و ‌‌فن‌آوری‌های گوناگون، هم بر دشواری حل بسیاری از مسائل اخلاقی کهن افزوده شده و هم پدید‌ آمدن مسائل پیچیده و ‌‌چالش‌خیز تازه رو به فزونی نهاده است، شیوه رویارویی با این مسائل ما را به بحث روش در اخلاق کاربردی سوق می‌دهد که البته این بحث به تعریف موضوع و نیز به هدفی وابسته است که برای اخلاق کاربردی ترسیم می‌کنیم.

اسلامی با اشاره به اینکه مسئله اخلاقی گونه‌های ابهام با سردرگمی است که شامل دو گونه عمل و نظر است، اظهار کرد: در مقام عمل، حکم مسئله روشن است ولی به آن عمل نمی‌شود، به‌طور مثال، بدرفتاری‌های فردی یا جمعی که در فرایند اهدای جنین روی می‌دهد، گاهی بدرفتاری‌ها ریشه ضعف اخلاقی ندارد، به‌طور مثال، عمده پزشکان قمی در سیستم نوبت‌دهی به بیماران رویه‌ای را پیگیری می‌کنند به این شکل که نوبت اعلام‌شده به بیمار با نوبت ملاقات او با پزشک مغایرت دارد و این یک رویه بی‌اخلاقی است.

وی با اشاره به اینکه در حکم، نظر حکم روشن نیست، ادامه داد: دلایل روشن نبودن حکم در مقام نظر می‌تواند ابهام در خود مفهوم‌ باشد، به‌طور مثال، در مفهوم بیماری ناباروری، مفهوم جنین یا مفهوم اهدا ممکن است این ابهام مطرح شود که نوزاد چند روزه را جنین می‌نامند؟ آیا جنین رشدیافته امکان انتقال و اهدا پیدا می‌کند.

دلایل روشن نبودن حکم در مقام نظر

وی با اشاره به اینکه ابهام در مصداق یکی دیگر از دلایل روشن نبودن حکم در مقام نظر است، افزود: دو راهه‌های اخلاقی از دیگر علل روشن نبودن حکم در مقام نظر است، به‌طور مثال، اهدای جنین به زوجی که کانون خانواده آنان در معرض فروپاشی است، اقدام خوبی است، اما اهدای این جنین به والدینی که به علت نارسایی در اندام‌های جنسی قادر به بارداری نیستند، ممکن است فرایند طبیعی بارداری در مراحل بعدی را برای والدین سهل کند.

اسلامی با اشاره به اینکه فقه موجود، اهدای جنین را به والدین با مشکلات جسمانی اولی‌تر از والدین با مشکلات روانی می‌داند، تصریح کرد: فقه امروزی سقط جنین را بر مادری مجاز می‌داند که او را به مرگ بکشاند، در حالی که فقه برای مادری که ممکن است عدم سقط جنین او را به دیوانگی بکشاند، سقط را مجاز نمی‌داند. بنابراین، جامعه نباید صرفاً به دنبال این برود که از مباحث فقهی امروزی آگاهی پیدا کند بلکه باید فقیه و مرجع را درگیر آن موضوع کند.

وی با اشاره به اینکه دوراهی‌های اخلاقی شامل دو دسته حل‌شده و لاینحل می‌شود، ادامه داد: گمان نکنیم همه دو‌راهی‌های اخلاقی با اهم و مهم کردن برطرف می‌شود زیرا تناقضات عقلی لاینحل داریم، در طی چند سال اخیر با موارد بی‌شماری از موضوعات و مسائل لاینجل مواجه شدم که به آن دوراهه‌های پایا و لاینحل می‌گویند.

اسلامی با اشاره به اینکه در دوراهی‌های اخلاقی لاینحل، اخلاق کاربردی به ما نحوه تعامل و مواجهه شدن با این مسائل را می‌آموزد، گفت: اخلاق کاربردی می‌تواند به تمام کسانی که با معضلات و مسائل لاینحل مواجه شده‌اند در ابتدا بیاموزد که چرایی به‌وجود آمدن بن‌بست‌ها چیست؟ درواقع تجربه برخورد و مواجهه ما با مسائل لاینحل را می‌آموزد برای اینکه این پژوهشگر یا بتواند مسائل لاینحل را برطرف کند و یا با آن مواجه نشود.

مدیرگروه اخلاق پژوهشکده اخلاق و معنویت افزود: به‌واسطه کاستی‌های نظام خلقت که بر گردن خدا نیست، ناخودآگاه پژوهشگران و محققان با مسائل و مشکلات لاینحل مواجه خواهند بود، بنابراین ضرروت به میدان آمدن اخلاق کاربردی در اینجا روشن می‌شود. مکروه فقهی در آخرت، عقوبتی ندارد، مصداق این مسئله آن است که انجام مستحبات فرقی در آخرت انسان نمی‌کند، اما برای زندگی دنیوی انسان مشکلاتی را ایجاد می‌کند.

مدل‌های اخلاق کاربردی

اسلامی با اشاره به معرفی کتاب «مدل‌های اخلاق کاربردی» اظهار کرد: چهار مدل برای مواجهه با دوراهی‌های اخلاقی داریم که در این کتاب بیان شده است؛ اگر نهاد اخلاق در جامعه زنده باشد، نهادهای قانونی هم به فتوای جدی‌تر و قانون‌های مناسب‌تر می‌رسند.

وی گفت: این کتاب در شش فصل سامان یافته است؛ گفت‌وگو از مدل‌های یادشده‌ و بررسی میزان کارآیی و اعتبار هر یک موضوع سه فصل اصلی این پژوهش، یعنی فصل‌های سوم‌، چهارم و پنجم است. ولی از آنجا که پیش از گفت‌وگو درباره مدل و روش، لازم است که رشته اخلاق کاربردی و زیر‌شاخه کلان و پر‌اهمیت آن، اخلاق زیست‌پزشکی به‌‌خوبی شناخته شود، در فصل اول در قالب کلیات بحث به این مهم پرداخته‌ایم. فصل ششم، فصل پایانی است که به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری و ترسیم روش مختار براساس اندیشه اسلامی اختصاص یافته است.

اسلامی بیان کرد: اما بحثی که در فصل دوم ارائه شده، درباره میزان به‌کارگیری هر یک از رویکردهای کیفی و کمی در تحلیل مسائل اخلاقی در اخلاق کاربردی و همچنین فلسفه حاکم بر این به‌کارگیری است. بحث از روش‌شناسی‌های کمی و کیفی و پارادایم‌های حاکم بر هر کدام از این روش‌شناسی‌ها، هر چند به‌طور خاص ناظر به دانش اخلاق یا اخلاق کاربردی نیست و بیشتر اذهان پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی را به خود مشغول داشته است، ولی نحوه انطباق پارادایم‌های عامی که در این مباحث بررسی و نقد می‌شود، با پارادایم‌های قابل تصور در تحقیقات اخلاق کاربردی قابل مطالعه و پیگیری است.