حجت الاسلام والمسلمین مجتبی فرهنگیان مدیرکل مراکز و امور پژوهشی مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه در گفت‌وگو با ایسنا به مناسبت روز جهانی مسجد، اظهار کرد: دو مقوله نقش مسجد در وقوع انقلاب اسلامی ایران و دوم کار ویژه مسجد در استمرار و تداوم نظام حکمرانی و فضاها و مناسبت‌های مذهبی و فرهنگی بعد از انقلاب باید مورد توجه قرار بگیرد.

وی با بیان اینکه مهمترین پایگاهی که در وقوع انقلاب اسلامی نقش اساسی داشت مساجد بودند، ادامه داد: مساجد قبل از انقلاب اسلامی اساسا بر مبنای یک سه گانه امام مسجد، کارگزاران فعال و طبقات اجتماعی (بدنه نمازگزاران و حامیان و افراد در ارتباط با مسجد) به یک کنشگری اساسی که خواهان فرو ریختن نظم سیاسی موجود بود، تبدیل شد؛ بنابراین نقش مسجد قبل از انقلاب اسلامی با اتکای به طبقه جوانان در آن شرایط یکی از دلایل اصلی وقوع انقلاب اسلامی بود.

فرهنگیان ادامه داد: امام مسجد باز تولید نظام دانایی و نظام ایدئولوژیک را انجام می‌داد، جوانان به عنوان پیروان یک جامعه آرمانی به دنبال این بودند که نظم جدید را پایه‌ریزی کنند و کارگزاران مسجد نیز به عنوان یک نظام پشتیبان کمک می‌کردند که فعالیت‌ها و برنامه‌ها که عموما سویه سیاسی پیدا می‌کرد در لوای فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی این نقش را نهادینه کنند.

وی با اشاره به اینکه بعد از انقلاب اسلامی در دهه‌های مختلف گفتمان‌های متفاوتی بر مساجد حاکم بود، بیان کرد: در دوران جنگ هشت ساله دفاع مقدس مسجد کانونی بود که جوانان را به صورت مستقیم به جبهه گسیل می‌کرد و اساسا نسبت بسیار وثیقی بین افرادی که جبهه می‌رفتند با مسجد وجود داشت؛ لذا در آن برهه زمانی هم بازتولید گفتمان مقاومت و دفاع در مساجد نقش اصلی را بر عهده دارد.

دوری جوانان از مسجد؛ عامل واگرایی از هنجارهای اجتماعی و دینی

این استاد حوزه و دانشگاه یادآور شد: در دوران سازندگی نیز مساجد در مسائلی همچون واکسیناسیون یا مناسبت‌های دیگر نقش‌های اجتماعی را ایفا می‌کردند و در دهه اخیر نیز در حوزه فعالیت گروه‌های جهادی مساجد باز نقش قابل توجهی دارند.

فرهنگیان بیان کرد: فراوانی حضور جوانان ما در مسجد نسبت به دهه ۴۰ و ۵۰ نیازمند پیمایش‌های آماری است؛ البته بر اساس برآیند تحلیل ما سهم حضور جوانان نسبت به گذشته خیلی کمتر شده یکی از دلایل آن وجود فضای مجازی و موقعیت‌های جدید اجتماعی به عنوان گروه رقیب برای مسجد است که باید به عنوان یک آسیب بررسی شود.

وی کارکردهای متفاوت مسجد را مورد توجه قرار داد و گفت: یکی از مهمترین کارکردهای مسجد به عنوان نهاد پیام رسان کارکرد فرهنگی و نظم اجتماعی است که از دیرباز وجود داشته است، به این معنا که مسجد بنیان‌های معرفتی و شالوده‌‎های هنجاری پیروان خودش را می‌سازد و سازه‌های معرفتی را ایجاد می‌کند.

فرهنگیان اظهار کرد: هر جوانی در مسجد با مجموعه‌ای از معارف همبسته دینی آشنا می‌شود و سبک زندگی و اساسا نظم هنجاری خود را بر آن مبنا شالوده‌سازی می‌کند، لذا کارکرد مسجد در دو عرصه فرهنگ و نظم اجتماعی کارکرد بسیار دقیقی است در هر محله‌ای که مسجد فعال تری داریم آسیب‌های اجتماعی مانند طلاق و اعتیاد کمتر اتفاق می‌افتد. از طریق خوانش پیامدهای اجتماعی می‌توان فهمید که نقش مسجد در فرهنگ سازی و در تعالی فرهنگی نقش بسیار موثری است.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: هر چه جوانان ارتباط بیشتری با مسجد داشته باشند ما هنجارهای اجتماعی قوی مبتنی بر قواعد دینی، آداب‌های اجتماعی و فرهنگ‌های بومی شده هنجارمند خواهیم داشت و هرچه فاصله بین جوانان و مسجد بیشتر شود شاهد نوعی از واگرایی و رفتارهای گریز از مرکز جوانان نسبت به ارزش‌های اجتماعی و دینی خواهیم بود.

وی تاکید کرد: اگر به دنبال این هستیم که جامعه را هنجارمند کنیم طبیعتا باید نقش مساجد را تقویت کنیم البته این به این معنی نیست که همه مساجد می‌توانند این کارکرد را داشته باشند بستگی به معرفت، توانمندی و دانش امام جماعت، نوع انسجام درون گروهی کارگزاران و نوع جذابیت و در واقع مشوق‌های که برای جوانان جهت حضور در مسجد ایجاد می‌کنند، دارد و همه این‌ها به عنوان عوامل موثر در ایجاد یک جامعه هنجارمند نقش آفرینی می‌کند.

فرهنگیان ادامه داد: طبیعتا ما باید عوامل موثر در تقویت نقش مساجد را کارشناسانه از منظرهای جامعه شناسی، روانشناسی اجتماعی و روانشناسی فردی بررسی کنیم و بر روی همه‌ی عوامل مسجد مانند امام جماعت، هیئت امنا، کانون‌های فرهنگی و سایر عناصر اثرگذار کار کنیم، تاثیرات آن‌ها را بسنجیم و آسیب شناسی کنیم و در این صورت می‌توانیم امیدوار باشیم که یک مدل قابل توجه برای فضای موجود فکری فرهنگی جامعه ارائه دهیم.

نگاه جامعه شناختی امام جماعت، لازمه ارتباط نسل جوان با مسجد

وی در خصوص راهکارهای جذب و ارتباط نسل جوان با مساجد، عنوان کرد: اصلی‌ترین مسئله این است که ما باید شناخت دقیقی از قشر بندی اجتماعی داشته باشیم؛ هر امام جماعت باید نگاه جامعه شناختی و کالبد شکافانه نسبت به طبقات اجتماعی داشته باشد، زیرا جوان دهه ۵۰ با جوان امروز به جهت فضای ذهنی و فکری، فهم نسبت به گزاره‌های دین و گزاره‌های فرهنگی و شخصیت پذیری و جامعه پذیری بسیار متفاوت است. اگر امام جماعت یا کارگزاران مسجد درک درستی از مقوله جوانان، شخصیت پردازی، نوع اقتدار و آرمان‌های مد نظر آن‌ها نداشته باشند امکان ایجاد ارتباط با نسل جوان دشوار و سخت می‌شود.

این استاد حوزه و دانشگاه با تاکید بر تقویت نگاه جامعه شناختی امامان جماعت، بیان کرد: ما باید امامان جماعت را به عنوان کسانی که گروه مرجع اجتماعی در مسجد هستند آموزش دهیم و انتقال مفاهیم را برای آنان تعمیق ببخشیم که درک درستی از جامعه پیرامون خصوصا از جوان نسل امروز داشته باشند.

رابطه‌ها در مساجد نباید عمودی باشد

فرهنگیان گام دوم را فضاسازی دانست و گفت: ما باید فضایی را ایجاد کنیم که جوانان ما در مقابل رقبایی که در عرصه‌های مجازی برای مساجد ایجاد شده گرایش و تمایل به مسجد داشته باشند؛ امروز رابطه‌ها در مسجد نباید رابطه عمودی و یک سویه از ناحیه امام جماعت به جوانان باشد بلکه باید رابطه مشارکتی باشد و آن‌ها نقش خودشان را به عنوان یک نقش فعال ببینند.

وی یادآور شد: در مناسک مذهبی اربعین بیشترین نقش را جوانان ایفا می‌کنند؛ زیرا امکان نقش آفرینی و مشارکت در این فعالیت را به آن‌ها دادیم طبیعتا اگر این مسئله را به مساجد تعمیم دهیم شاهد حضور و ظهور نسل دیگری از جوانان در مساجد خواهیم بود که انشالله بتوانند نقش‌های اساسی تری را در امتداد مسجد در جامعه در عرصه‌های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و علمی ایفا کنند.

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: در مدل‌های جدید مدیریتی، مدیریت مشارکتی در عرصه‌های صنعتی، اجتماعی و فرهنگی یک مدل بسیار مطلوب است یعنی همه افرادی که در یک حوزه فعالیت می‌کنند به میزانی که امکان اثربخشی خودشان را پیدا کنند به همان میزان تعهدشان و مسئولیت فردی، اجتماعی و مدنی شان نسبت به آن فعالیت تقویت می‌شود.

مسجد، پایگاهی برای آزاد اندیشی و ایده‌های خلاقانه

این پژوهشگر حوزوی با بیان اینکه ما امروز در مساجد باید به سمت مدیریت مشارکتی حرکت کنیم، گفت: مساجد را باید به کانون‌های تولید ایده‌های خلاقانه که بتواند در عرصه‌های فرهنگی و انسجام بخشی اجتماعی و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی موثر باشد تبدیل کنیم؛ مسجد باید پایگاهی برای گفت‌وگو، آزاد اندیشی و ارائه دیدگاه جوانان باشد.

فرهنگیان ضمن تاکید بر اینکه مساجد اساساً باید در مبانی خصلت‌های معرفتی، قواعد رفتاری جوانان را تبیین کنند بیان کرد: مساجد ما از آن گزاره های معرفتی و الهام بخش فاصله گرفتند و به سمت مناسک و ظواهر دینی حرکت می‌کنند این مسئله در دراز مدت می‌تواند آسیب جدی برای ما ایجاد کند، مسجد کماکان باید نبض تپنده تولید معرفت دینی در جامعه باشد و جوانان در ایجاد و در تقویت ارتقای این معرفت دینی طبیعتا باید سهم قابل توجهی داشته باشند.

 وی در پاسخ به اینکه قداست مسجد تا چه اندازه به ما اجازه می‌دهد با اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری بتوانیم جوانان را به مسجد جذب کنیم، توضیح داد: این مسئله متاسفانه دایر مدار اراده شخصی قرار گرفته است یکی از آسیب های جدی که ما در مساجد می‌بینیم این است که وحدت رویه‌ای برای میزان توسعه و تزریق مناسبات و برنامه‌های فرهنگی، هنری و ادبی نداریم.

مبانی فقهی؛ بهترین معیار برای فعالیت‌ مساجد

این پژوهشگر حوزوی بیان کرد: زاویه نگاه امام جماعت مسجدی که از افق بازتری برخوردار است و در واقع به یک ساخت تمدنی توجه دارد و معتقد است ما باید برای تمدن شیعی اقدام کنیم طبیعتاً این مسائل هنری و فرهنگی را در مسجد به عنوان یک ظرفیت قابل توجه برای رسیدن به آن تمدن می‌بیند و از این ظرفیت استفاده بهینه می‌کند، در همین نگاه جوانان جذب می‌شوند و مسجد کانون اعتلای فرهنگی و هنری می‌شود اما متاسفانه در رویکردهای بسته، اراده شخصی امام جماعت یا کارگزاران مسجد مانع توسعه فعالیت‌های فرهنگی و هنری می‌شود.

وی ادامه داد: اساسا ما باید از این اراده‌های شخصی عبور کنیم؛ مبانی فقهی ما در مورد فعالیت‌های مسجد بهترین مقیاس و معیار برای داوری هستند و لذا باید اجازه دهیم بر اساس مبانی فقهی هر چیزی که امکان دارد در مسجد اتفاق بیفتد و اگر در جایی هم از نظر مبانی فقهی امکان حرمت وجود دارد طبیعتا ما باید از آن کارها دوری کنیم؛ بنابراین برای اینکه بتوانیم از اراده‌ و سلیقه ورزی‌های شخصی دوری کنیم که متاسفانه آسیب جدی به مشارکت پذیری جوانان می‌زند باید به سمت نگاه‌های فقهی و معیارمند حرکت کنیم.

بازشناسی نقش مساجد؛ نیازمند آسیب شناسی در عرصه روایت‌های فرهنگی

این استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: با مطالعه تحولات اجتماعی جامعه ایران مبنا شناسی آسیب‌های اجتماعی جدید مانند شکاف‌های بین نسلی، طلاق و اعتیاد و سایر پدیده‌هایی که در اجتماع وجود دارد به حوزه معرفت و اخلاق بر می‌گردد.

فرهنگیان عنوان کرد: ما باید سازه فرهنگی جامعه را تقویت ببخشیم و با مصون سازی و ایمن سازی سازه‌های اجتماعی و فرهنگی بتوانیم آسیب‌های اجتماعی را مدیریت کنیم یا به صورت بازدارنده کنترل کنیم؛ با نظام امنیتی امکان مدیریت به سامان این عرصه را نداریم تنها بستری که آموزه‌های دینی ما می‌تواند به صورت بومی شده جامعه را سامان‌مند کند مساجد و نهادهای دینی هستند.

این پژوهشگر حوزوی تصریح کرد: مساجد و نهادهای دینی ابتدا برای اینکه بتوانند نقش خود را بازشناسی کنند به یک تجدید نظر و آسیب شناسی جدی در عرصه روایت‌های فرهنگی نیازمند هستند؛ اگر بتوانیم آسیب شناسی فرهنگی از روایت‌ها و کارکردهای خودمان داشته باشیم این امکان وجود دارد سناریوهای فرهنگی و آینده پژوهانه‌ای برای بازسازی سازه‌های اجتماعی و فرهنگی ایجاد کنیم.

مهم‌ترین ضعف در مساجد را نظام مدیریتی حاکم بر مساجد دانست و گفت: نهادهای موازی اثرگذار در مسجد داریم که این‌ها نقش همدیگر را خنثی می‌کنند و هدر رفت منابع مالی و انسانی از آسیب‌های این وضعیت است و از طرفی ما نتوانستیم به سمت یک سیستم روشمندی از تربیت شبکه انسانی مساجد اعم از امام جماعت، کارگزاران و کانون‌های فرهنگی‌مان حرکت کنیم؛ سیاست گذاران عرصه مسجد باید به جای برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت به سمت سیاست‌گذاری‌های کلان فرهنگی حرکت کنند که آینده آن بتواند نظام اسلامی را تامین و جامعه ما را دچار یک هنجارمندی کند که از آسیب های اجتماعی جلوگیری می‌کند.