زهره باقریان، عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده در گفتگو با ایکنا از قم در پاسخ به اینکه چگونه می‌توان حضرت زینب(س) را امروز الگوی مقاومت معرفی کرد،  بیان کرد: حضرت زینب(س) اولین خطبه‌ای که در کوفه ایراد فرمودند منجر به تحولات اجتماعی مثل قیام توابین و قیام مختار می‌شود و در شام، در پی سخنرانی ایشان در کاخ یزید غلغله و بحران ایجاد می‌شود و همین مسئله منجر به نجات اسرا می‌شود در صورتیکه قرار بود کاروان اسرا در بازار برده فروشان به فروش برسند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده گفت: ما نمی‌توانیم بگوییم که حضرت زینب(س) در عاشورا و پس از آن در حرکت اسرا از کربلا به سمت شام، رسالت خویش را انجام دادند و این رسالت در همان‌جا به اتمام نرسید، نقش ایشان علاوه بر اینکه بعد از جریان واقعه عاشورا موجب تحولات و جنبش‌های اجتماعی شد، در حال حاضر هم می‌تواند الگوی صبر، مقاومت، آگاهی‌بخشی در مصیبت‌ها و الگوی ضد مشروعیت‌بخشی به برخی از حاکمیت‌ها و قدرت‌های نامشروع است. 

وی ادامه داد: وقتی‌که اسرا وارد مدینه می‌شوند، حضرت زینب(س) از ورود به مدینه خودداری می‌کند و خارج از شهر اردو می‌‌زند و شروع به آگاهی‌بخشی می‌کند که این آگاهی‌بخشی، منجر به شناسایی دشمن می‌شود و در نهایت مردم به دلیل نامشروع بودن حکومت بنی‌امیه، آن حکومت را ساقط می‌کنند؛ همین مسئله باعث می‌شود که یزید، از حیثیت خودش دفاع کند و اهل‌بیت امام حسین(ع) را وارد کاخ خود کند و صحابه را تکریم کند اما صحابه وقتی بازمی‌گردند، باتوجه به سخنرانی حضرت زینب و آگاهی بخشی ایشان درباره دشمن، قیام حره را راه بیندازند.

باقریان در پاسخ به اینکه آیا نقش حضرت زینب تنها مختص به واقعه عاشورا بود، ادامه داد: نقش حضرت زینب(س) مختص به واقعه عاشورا نبود حضرت در تاریخ و در جنبش‌هایی که علیه دولت‌های جور انجام دادند، نقشی برجسته داشتند که در واقع نمی‌توانیم این نقش را محدود به یک زمان و مکان بدانیم لذا مهم‌ترین و تاثیرگذارترین نقش حضرت که بخواهیم برای این دوره در نظر بگیریم، آگاهی‌بخشی نسبت به یک حاکمیت جور است و مقاومت در برابر مصائب و سختی‌ها است.

شاخصه‌های صبر زینبی چیست

وی در پاسخ به شاخصه‌های صبر حضرت زینب(س)، افزود: اگر شاخصه‌های صبر حضرت زینب(س) را به عنوان یک الگو در نظر بگیریم مثل فداکاری، دلسوزی، بردباری و اینکه آیا این ویژگی‌های حضرت ذاتی هست یا بر ساخته‌های طبیعت و خانواده است؟ باید گفت، با توجه به شناختی که از حضرت زینب(س) بر اساس روایات تاریخی سراغ دارم، این الگو را می‌توان دوگانه در نظر بگیریم؛ برخی از شاخصه‌های شخصیتی که حضرت زینب(س) دارد و می‌توانیم از آن الگوبرداری کنیم، شاخصه‌های ذاتی وی است. 

باقریان ادامه داد: حضرت زینب، بعد از اینکه مادرشان حضرت فاطمه(س) خطبه فدک را ایراد می‌کنند، کسی از ناظرین و مستمعین خطبه فدک را نقل نمی‌کند و مهم‌ترین راوی این خطبه، حضرت زینب(س) است؛ وقتی که خطبه را برای ابن عباس بدون حتی جاگذاشتن یک کلمه از خطبه فدک؛ قرائت می‌کند، ابن عباس خطاب به حضرت می‌گوید: «شما عقیله بنی هاشم هستید.»

وی در مدسخ به اینکه آیا ویژگی‌های ذاتی حضرت زینب(س) باعث بروز استعدادهای معنوی و اخلاقی ایشان شده است، گفت: کلمه عقیله نشان‌دهنده آن است که حضرت زینب(س) دارای عقلانیت سرشار است و همین عقلانیت است که جزء ویژگی‌های ذاتی اوست که منجر به استقامت و ایستادگی در برابر سختی و مصائب می‌شود؛ عقلانیت دینی و ذاتی که در حضرت وجود دارد، منجر می‌شود که استعدادهای معنوی و اخلاقی ایشان در اوج خود نسبت به جامعه زمان خویش باشد.

الگوی شجاعت حضرت زینب، امیرالمومنین(ع) است

باقریان درباره بعد دیگری از شاخصه صبر زینبی، بیان کرد: اما بخشی از شخصیت حضرت زینب(س) که ساخته تربیت خانوادگی اوست و طبیعتا در خانه‌ای پرورش یافته است که امیرالمؤمنین علی(ع) الگوی شجاعت و صبر برای دخترش حضرت زینب(س) بوده است؛ شجاعت امیرالمؤمنین علی(ع) در واقعه عمربن عبدود در جنگ احزاب زبانزد است و تنها کسی که شجاعت رویارویی با عمربن عبدود را داشت، امیرالمؤمنین علی(ع) بود؛ خطبه‌های امام علی(ع) روی نگاه حضرت زینب به این موضوع، تاثیرگذار بوده است و شجاعت حضرت زینب(س) حاصل شیوه تربیتی امام علی(ع) است. 

وی افزود: مادرشان هم حضرت فاطمه زهرا(س) است و در خاندانی بزرگ می‌شود که مادر وقتی می‌خواهد حق خویش را از فدک برداشت کند، به جای اینکه امیرالمؤمنین علی(ع) را نزد خلیفه بفرستد، خودش برای گرفتن حق وارد دارالحکومه می‌شود و آن‌جا از فدک دفاع کرده و با استناد به آیات قرآن، فدک را مشروع خودش در نظر می‌گیرد؛ حضرت زینب(س) نیز طبیعتا با الگوگیری از مادرش حضرت فاطمه(س) خطابه دارد، خطابه‌هایی که نشان‌دهنده عقلانیت، علم و دفاع از حریم حق و حقیقت است لذا بخشی از اقداماتی که تاثیری روی جامعه می‌گذارد، حاصل تربیت خانواده است و بخشی هم برساخته اجتماع و محیط است.

مدیریت بحران و حفظ آرامش شاخصه صبر زینبی است

باقریان بیان کرد: وقتی می‌بینیم حضرت زینب(س)، باتوجه به محیط اجتماعی که درگیر آن بوده مثل فقدان مادر، حضور پدر در جنگ‌ها،  ماجرای فدک و سلب خلافت از علی(ع)، مصائب و مشکلاتی که بر خاندان می‌گذرد را مشاهده می‌کند، نوع برخورد خانواده با این مسائل می‌تواند الگوی بسیار خوبی برای وی باشد؛ حضرت زینب(س) هم بعد از واقعه عاشورا، الگویی که برای خود برمی‌گزینند، الگوی صبر و استقامت است.

وی افزود: بنابراین تصور می‌کنم ایستادگی به ارزش‌های دینی، ایستادگی در برابر مشکلات، صبر و آگاهی‌بخشی در زمانی که دچار مصیبت شدند بجای اینکه افسردگی را پیشه کنند، مدیریت بحران و حفظ آرامش در سختی‌ها، مهم‌ترین ویژگی‌های صبر حضرت زینب(س) است.

مقاومت در برابر ظلم و استثمار؛ آموزه‌ای دیگر از خطابه حضرت زینب(س)

باقریان در پاسخ به چگونگی الگوبرداری زن مسلمان امروزی از خطابه حضرت زینب(س)، گفت: سه خطبه از حضرت زینب(س) برجای مانده است که هر سه خطبه می‌تواند بازگوکننده یک شخصیت برای زن امروزی باشد، وقتی که حضرت زینب(س) در کاخ ابن زیاد شروع به خطابه می‌کنند، ابن زیاد خطاب به اسرای کربلا می‌گوید: «دیدید دروغ‌گو و رسوا شدید و خداوند شما را رسوا کرد»، حضرت زینب(س) در برابر این توهین و تحقیر دشمن که قصد تخریب شخصیت و بر هم زدن آرامش وی را داشت و می‌خواست که ایشان را عصبانی کند، بجای گریه، زاری و نفرین، با عقلانیت پاسخی به ابن زیاد می‌دهد و در واقع این تحقیر را به دشمن بازمی‌گرداند.

وی افزود: حضرت زینب(س) می‌فرماید: «آن کسی که رسوا می‌شود، فاسق است»، سپس ابن زیاد را با لفظ «ابن مرجانه» خطاب می‌کند؛ خطابه حضرت زینب(س) به مادر ابن‌زیاد که زنی فاسق بود، با یک عبارت و واژه، این دروغگویی و فسق را به خاندان ابن زیاد بازگرداند؛ این نشان‌دهنده عقلانیت و مدیریت بحران ایشان است که الگوی بسیار خوبی است که در برابر مشروع جلوه دادن و اعتبار بخشی دشمن، ما با واژه‌ها و عباراتی بتوانیم آن فسق عدم استیلا و عدم مشروعیت حکومت را به خودش برگردانیم.

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده بیان کرد: حضرت زینب(س) در کوفه نیز بین مردم خطبه‌ای را ایراد فرمودند و مردم کوفه تا متوجه شدند که آن‌ها از خاندان اهل‌بیت(ع) هستند، شروع به گریه و زاری کردند؛ حضرت(س) خطاب به مردم می‌گویند: «مثل زنان شیون و زاری نکنید» یعنی این نگاه جنسیتی زنانه که گریه و زاری هست و عقلانیت را در بحران‌ها کنار می‌گذارد را طرد می‌کند و در ادامه بیان ‌می‌کند: «آن کسی باید گریه کند که گناه‌کار است، بروید و گریه کنید» و خودش بجای اینکه در برابر این مصائب، شروع به شیون کند، مقاومت در برابر ظلم و استثمار را آموزش می‌دهد.

وی ادامه داد: حضرت زینب(س) می‌فرماید: «آنقدر بگریید و آرام نشوید» یعنی شمایی که در برابر ظلم سکوت کردید و ظالمید باید گریه و شیون کنید لذا فکر می‌کنم حضرت زینب(س) در خطبه‌ای که بین مردم کوفه ایراد می‌کنند، می‌خواهند این درس را بدهند که آن چیزی که یک زن مسلمان، زنی که باید ارزش‌های امروزی را حفظ کند، زنی است که در برابر مشکلات، طرفدار حقانیت باشد و اگر در برابر ظلم سکوت کند، مستحق گریستن و عدم استقامت است. 

باقریان در بیان سومین خطبه حضرت زینب(س) گفت: حضرت زینب(س) در خطبه شام، شروع به خطبه خواندن می‌کند و یزید می‌گوید: « این زن مغرور کیست که سخن می‌گوید »، پاسخ می‌آید: «دختر علی(ع) است»، هر چند که امام سجاد(ع) به‌جای اینکه خود را منتسب به امیرالمؤمنین علی(ع) کند، شروع به معرفی خویش با انتساب به جدشان پیامبراکرم(ص) می‌کند اما خطبه‌ حضرت زینب(س) در دربار یزید، باعث می‌شود آن اهدافی که یزید از جنگ با خاندان اهل بیت(ع) دنبال می‌کرد، تضعیف شود و مشروعیتش را بین خودی‌ها نیز از دست بدهد؛ به طوری‌که قرار بود بعد از پایان ماجرا،  اسرا در بازار شام به فروش برسند اما یزید مجبور شد که عذرخواهی کند و بجای فروش آن‌ها، آن‌ها را آزاد کند.

رسالت حضرت در کاخ یزید، معرفی ماهیت دشمن بود

وی افزود: این اتحاد، همبستگی، صبر، استقامت و رک‌گویی در برابر ظلم، یک درسی برای زن امروزی است که در هر شرایطی می‌توان آن را رعایت کرد. زن امروزی هنگام وقوع مصیبت، اگر مدیریت بحران داشته باشد، می‌تواند به راحتی ماهیت دشمن و خودی را معرفی کند. رسالت حضرت زینب(س) در کاخ یزید این بود که ماهیت دشمن را معرفی کند و رسالت امام سجاد(ع) این بود که ماهیت خودی را معرفی کند. هر کدام رسالت جداگانه‌ای داشتند.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: دشمن‌شناسی و طرد دشمن با استفاده از واژگانی همچون «یابن طلقاء» و «ابن مرجانه» و با عبارات جنسیتی و کنایه‌آمیز، نشان‌دهنده این است که حضرت(س)، روحیه جنسیتی زنانه را دنبال می‌کند و به‌واسطه‌ آن جنگ با امام حسین(ع) را نامشروع جلوه می‌دهد.

باقریان ادامه داد: همین روحیه می‌تواند برای زن امروزی درس باشد. حکم جهاد زن امروزی مقابل دشمن و صهیونیست، به معنای شمشیر کشیدن نیست. هر چند که خداوند حکم تکلیف جهاد را از گردن زن برداشته، اما می‌تواند در نقش‌های جنسیتی خود مثل پرستاری، مراقبت از بازماندگان، صبر و استقامت در برابر سختی، خطابه و آگاهی بخشی نسبت به دشمن با واژه‌های مخصوص و رویکرد های زنانه، می‌تواند موثر باشد.

مهم‌ترین ابعاد شخصیتی و هویت حضرت زینب(س)

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده در در پاسخ به این سوال که ویژگی‌های منحصر به فرد حضرت زینب(س) چیست، گفت: زمانی که مصیبت و مشکلی بر ما وارد می‌شود، اصولا رشته اعتقادات‌مان را از دست می‌دهیم و این کار را یزید می‌خواست با حضرت(س) کند. هنگامی که حضرت(س) وارد کاخ شد، یزید گفت: «دیدید که خداوند چه بلایی سر شما آورد» یعنی اشاره به جبر و تقدیر می‌کرد باوجود اینکه خودش گناه مرتکب شده بود، آن را به خداوند واگذار می‌کرد و سعی می‌کرد حضرت و اطرافیان را نسبت به ارزش‌های الهی سست کند. اما حضرت زینب(س) در برابر او ایستادگی می‌کند و می‌گوید: «درست است که جان حسین(ع) را خداوند گرفت اما شما باعث کشته شدن او شدید.»

وی افزود: این پایبندی به ارزش‌ها و اصول  دینی در مقابل با ظلم و بی‌عدالتی یکی از مهم‌ترین ویژگی های حضرت است که می‌تواند برای یک زن مصیبت‌زده مخصوصا در بحران‌های جنگ الگو باشد. دیگر بعد مهم شخصیت حضرت، ایستادگی در برابر مشکلات است. حضرت زینب(س) برادرانشان، در روایتی پسرانشان، برادرزاده‌ها و اقوام درجه یک را در واقعه عاشورا از دست می‌دهند. 

باقریان تصریح کرد: مسئول و تنها سرپرست بازماندگان عاشورا حضرت زینب(س) بود و به یک روایتی، باب امام می‌شود و محل رجوع می‌شود و دیگران به وی رجوع می‌کنند. حضرت(س) بجای مصیبت‌زدگی، آگاهی‌بخشی می‌کند و علاوه عقلانیت دینی از عقلانیت سیاسی نیز برخوردار است. معرفی کردن ماهیت دشمن و دشمن‌شناسی می‌کند. بجای به‌کار‌گیری شمشیر، با خطابه و به‌کار بردن واژه‌های جنسیتی تاثیر می‌گذارد.

اسلام حکم جهاد را از دوش زن برداشته ولی حق جهاد را برنداشته است

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده در پاسخ به نظر اسلام در خصوص جهاد زنان، بیان کرد: در جاهلیت رسمی وجود داشت که زنان در هنگام جنگ وظیفه تشریع سپاه را بر عهده داشتند؛ آن‌ها با رقص و آواز مردان را به میدان جنگ و جنگ‌افروزی دعوت می‌کردند، در اسلام نیز باتوجه به اینکه تکلیف حکم جهاد از زن برداشته شده اما این حق از او برداشته نشده یعنی زن آزاد است و می‌تواند به اختیار و اراده خویش عمل کند. 

وی افزود: در تاریخ صدر اسلام، در زمان رسول خدا زنانی بودند که اجازه حضور در جنگ را از پیامبراکرم(ص) می‌گرفتند و رسول خدا(ص) نیز اجازه می‌دادند، وقتی که واقعه عاشورا اتفاق می‌افتد، حضرت زینب(س) و امام حسین(ع) دعوت می‌شوند که با یزید بیعت کنند و در غیراینصورت، جهاد اتفاق می‌افتد. 

باقریان ادامه داد: این بیعت نیز از جانب امامِ حضرت زینب(س) است و این حضرت وقتی که امام حسین بیعت نمی‌کند، بیعت کردن را مختومه می‌داند؛ این اولین قدم است که در بحران‌ها، یک زن در مقابل یک حاکم جور بیعت نمی‌کند؛ این یک نزاع نرم افزاری با حاکمیت جور و ظلم است. 

زنان فلسطینی با بیعت نکردنشان، جهاد می‌کنند

وی در پاسخ وظیفه زنان در جبهه مقاومت، گفت: در فلسطین زنان بیعت نمی‌کنند و با دولت صهیونیست همکاری نمی‌کنند این یک نوع جهاد است، این نوع از جهاد با زبان و با عدم بیعت صورت می‌گیرد؛ حضرت زینب(س) بعد از واقعه و همزمان با واقعه عاشورا، مسئول و سرپرست بوده است، ظاهرا روایتی وجود دارد که بعد از واقعه عاشورا، حضرت تا صبح با شمشیر نگهبان اسرایی است که باقی مانده‌اند و مقاومت و دفاع را نیز می‌توانیم علاوه بر نوع نرم‌افزاری آن تعریف کنیم. 

باقریان همچنین درباره ولایتمداری حضرت زینب گفت: ولایتمداری حضرت را ذیل مادرشان حضرت فاطمه(س) تعریف می‌کنم؛ اولین مدافع مقام ولایت حضرت فاطمه(س) است، زمانی‌که حق ولایت را از امیرالمؤمنین علی(ع) سلب می‌کنند و باتوجه به علم الهی که پیامبراکرم(ص) بعد از خداوند داشت، در ماجرای غدیر، رسول خدا در خطبه غدیر بعد از خود، این علم الهی را نزد امام علی(ع) معرفی کردند بنابراین یک تکلیفی بر عهده علی(ع) بود و علاوه بر آن پیامبراکرم(ص) یک حقی نیز داشتند.

وی ادامه داد: آن حق این بود که رسول خدا از مردم زمانه خواستند که ولایت امام علی(ع) را بپذیرند و مردم زمان نیز پذیرفتند، پیامبر نیز برای نشان دادن صدق مردم از آن‌ها خواست تا در چادر علی(ع) با وی بیعت کنند و تمام افرادی که در آن‌جا حضور داشتند، در چادر وی با امام علی بیعت می‌کنند و می‌گویند: «السلام علیک با امیرالمؤمنین» این‌جا اولین باری بود که ولایت شکل گرفت لذا بعد از وفات رسول خدا افراد بیعت می‌شکنند و افرادی در برابر ظلمی که به امام علی(ع) روا داشته شده، سکوت می‌کنند و گزاره‌های تاریخی نشان می‌دهد مهم‌ترین فردی که در برابر این حق سکوت نمی‌کند و بر دفاع از آن بر می‌خیزد، حضرت فاطمه(س) است.

باقریان به ذکر روایتی تصریح کرد: در کتاب الاستیعاب ابن عبد البر، روایت می‌کند که حضرت فاطمه(س) در خانه اصحاب می‌رفت و حتی برخی اصحاب را در خانه خود راه می‌داد تا عدم مشروعیت خلیفه اول را ثابت کند. این دفاع و حضور در خانه علی(ع) باعث شد که خلیفه اول، حضرت را تهدید کند به اینکه دیگر خانه شما نباید مکانی برای این تنش‌ها و مخالفت‌ها باشد اما حضرت فاطمه(س) دست از دفاع از ولایت برنمی‌دارد. 

ریشه ولایتمداری حضرت زینب(س) به خانواده برمی‌گردد

وی ادامه داد: بنابراین باور دارم که ریشه دفاع از ولایتمداری حضرت زینب نیز به تربیت خاندانشان برمی‌گردد. پس زمان بیعت نکردن امام‌ حسین(ع) با یزید نیز حضرت از امان خویش تبعیت کرد و همراه ولایت حرکت می‌کند. این مقام ولایت‌محوری علاوه بر اینکه جزء ویژگی ذاتی این خاندان است، الگویی از مادرش فاطمه زهرا(س) است.

باقریان در پایان با تاکید بر جنس مقاومت زنانه بیان کرد: مقاومت از جنس زنانه با مقاومت از جنس مردانه می‌تواند متفاوت باشد. هرچند که ما گمان می‌کنیم جنس مقاومت زنانه باید از جنس مقاومت مردانه باشد، مقاومت حضرت زینب(س) از جنس نرم‌افزاری، جنسیتی و زنانه است. این جنگ به‌واسطه بکارگیری واژگان، عبارات، سخنرانی و خطابه هویت دشمن را ثابت کرد. پرستاری و محافظت بعد از جنگ، نوعی از مقاومت زنانه است که با مقاومت از جنس مردانه متفاوت است. مقاومت از جنس زنانه می‌تواند تحمل از دست رفتن عزیزان و کسان خود باشد.