یادی از خاطرات کوچه پس‌کوچه‌های معتبر همدان در کتاب «فرهنگ نام‌جاهای همدان

 همدان ششمین دوره طرح ملی فصل سخن دوشنبه 16مهرماه توسط مرکز ترویج مطالعه و نشر جهاددانشگاهی استان همدان با حضور نویسنده «فرهنگ نام‌جاهای همدان» به عنوان کتاب شاخص دانشجویان این استان در سال ۱۴۰۳ و نیز جمعی از اساتید، صاحب‌نظران و دانشجویان برگزار شد.

 میرهاشم میری، نویسنده کتاب «فرهنگ نام‌جاهای همدان» در این نشست اظهار کرد: در دورانی زندگی می‌کنیم که شهرها با موضوعی تحت عنوان «توسعه» در حال بلعیده شدن است و کوچه‌ پس‌کوچه‌ها و محلات قدیمی که در آن رشد و نمو کردیم و خاطرات کودکی‌مان در آن رقم خورد، در این توسعه در حال نابودی و تغییر هستند و نمی‌توان مانع این توسعه و تغییرات شد، چراکه از اختیارات ما خارج است.

وی گفت: با توجه به این توسعه و تغییرات ناگزیر باید نام معتبر این شهر را اعم از نام محلات، کوچه‌ها، مساجد، آب‌انبارها، حمام‌ها و حتی چشمه‌ها را در یک تألیف ثبت و ضبط کنیم که این داشته‌ها در جایی باقی بماند و محققان برای هر گونه تحقیق یک سند معتبر و موثق در دسترس خود داشته باشند.

میری با بیان اینکه در گذشته در نامگذاری‌های محلات همدان چند فاکتور مطرح بوده است، مطرح کرد: برای نام محلات معمولاً از نام رجال، مشاغل و یا مساجد استفاده می‌شده که از جمله آن می‌توان به کوچه نظربیگ، آقاجانی بیگ، مراد بیگ و چشمه عبدالعظیم و یا نام مشاغل از جمله کوچه نجارخانه و قاشق‌تراشان و یا نام مساجد از جمله کوچه مسجد نور، مسجد میرزاداوود و کوچه چمن چوپانان اشاره کرد.

نویسنده کتاب «فرهنگ نام‌جاهای همدان» ادامه داد: در گذشته‌ ساختار محلات همدان بر چمن استوار بوده است که یک محوطه باز بوده و اکثراً شکل هندسی داشته و اطراف آن مسجد، حمام، نانوایی، قصابی، قهوه‌خانه و نعل‌شگری مشاهده می‌شد.

میری ادامه داد: در این چمن، ‌همه کوچه‌ها بن‌بست بوده و تنها با دو کوچه بهم متصل می‌شدند به طوری که یک چمن به کوچه بالادستی و یک چمن به کوچه پایین دستی وصل می‌شد و این امر موجب می‌شد محلات حصار داشته باشند و به صورت بسته اداره و مدیریت شوند، ضمن اینکه تمام نیازمندی‌های خانوار یک جا تأمین می‌شد و امنیت نیز بر عهده داش‌مشتی‌ها بود.

وی با اشاره به اینکه متأسفانه گسترش رسانه باعث نابودی خُرده‌فرهنگ‌ها و از بین رفتن بسیاری از گویش‌های محلی شده و هیچ کس هم نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد، گفت: در گذشته یک کوچه بالای مصلی بود که مردها را دفن می‌کردند، بنابراین به کوچه غسالخانه معروف شده بود، ضمن اینکه هم‌اکنون آثار و بقایای این کوچه هنوز هم باقی مانده است.

این نویسنده با اشاره به شش خیابان اصلی متصل به میدان امام خمینی(ره) شهر همدان اظهار کرد: در زمان فریدالدوله، شخصیت برجسته همدانی که شهردار وقت همدان بود، قراردادی با کالفریش، مهندس آلمانی برای احداث این میدان و شش خیابان اصلی آن منعقد و میدان امام در سال ۱۳۰۷ طراحی و ساخته می‌شود و میدانی مشابه نقشه میدان برلین پیاده می‌کنند.

وی با بیان اینکه بسیاری از ابنیه‌های تاریخی ما از آن دوران از جمله مساجد، مدرسه‌ها و امامزاده‌ها از بین رفته است، گفت: پروژه میدان امام و شش خیابان اصلی شهر همدان توسط این مهندس آلمانی در سال ۱۳۱۲ به اتمام می‌رسد و بعد از آن مهندسان ایرانی این پروژه را توسعه و گسترش می‌دهند.

نویسنده کتاب «فرهنگ نام‌جاهای همدان» بیان کرد: شش خیابان‌ اصلی همدان هم دارای دو نوع نامگذاری اصلی و مردمی بود و در این رابطه در مکاتبات اداری و رسمی از نامگذاری اصلی و در بین مردم همان نامی که خودشان در محاوره‌های روزانه بکار می‌بردند، استفاده می‌شد؛ به عنوان مثال چون انتها خیابان شهدا به سمت روستای شورین بود، به نام خیابان شورین در بین مردم شهرت داشت اما اسم رسمی آن «شاپور» بود که بعدها خیابان شهدا نام گرفت.

وی با بیان اینکه خیابان اکباتان چون به تپه هگمتانه منتهی می‌شد، همان «اکباتان» نامگذاری شده بود، گفت: خیابان باباطاهر به علت اینکه مسیر قبرستان عمومی بود، به «لااله‌الاالله» نام گرفت ضمن اینکه اسم اصلی خیابان شریعتی «داریوش» بود اما مردم به آن «عباس‌آباد» می‌گفتند و خیابان بوعلی چون انتهایش به آرامگاه بوعلی ختم می‌شد، «بوعلی» نامگذاری شد.

میری با اشاره به اینکه نام معتبر و دولتی خیابان تختی «سیروس» بود، افزود: علت نامگذاری خیابان خاکی این بود که در گذشته این معبر بعد از احداث به مدت دو سال آسفالت نشده بود پس به نام خاکی نامگذاری شد اما با وجود گذشت ۶۰ سال هنوز هم مردم این خیابان را به اسم خیابان خاکی می‌شناسند.

وی درباره نامگذاری‌ها محلات و کوچه‌های همدان تصریح کرد: در گذشته‌ برای نامگذاری معابر تابلو و پلاکی در کار نبود و تنها از کاشی‌های پخته شده استفاده می‌شد که آن کاشی هم تنها شماره خانه را مشخص می‌کرد و اسم کوچه‌ها به اسم اقوام و فامیل آن محل شهرت داشت.

 این نویسنده در ادامه با اشاره به داستان چگونگی تألیف کتاب خود تصریح کرد: تشکیلاتی در همدان تحت عنوان بنیاد فرهنگ نامه همدان در حوزه هنری استان توسط حسینی‌سیر، مدیر سابق حوزه هنری در حال راه‌اندازی بود که او از استانداری تقاضای اساسنامه کرده بود بنابراین برای جلسه استانداری و تهیه اساسنامه بنده را هم دعوت کرد. در این جلسه در رابطه با اینکه در چه زمینه، شاخص‌ و مسائلی در این بنیاد کار شود، اعضاء با یکدیگر به بحث و تبادل‌نظر پرداختند و طبق طرح اولیه ارائه شده به شاخص‌های تاریخ، مسائل اجتماعی، شخصیت‌ها و مواردی چون جایگاه ادبیات همدان در کشور اشاره شد.

وی بیان کرد: با توجه به دلبستگی خاصی که از کودکی به کوچه و محلات همدان داشتم و وقتی در شاخص‌های تعریف شده در جلسه نامی از کوچه و محلات معتبر همدان به میان نیامد بنابراین به بیان موضوع ضرورت ثبت و ضبط محلات و مکان‌های معتبر و مختلف همدان در قالب یک مرجع پرداختم که اعضاء جلسه از این پیشنهاد استقبال کردند.

میری ادامه داد: اعضاء معتقد بودند این کار نیازمند تحقیقات میدانی است پس هیچ شخصی بهتر از بنده نمی‌تواند برای ثبت و ضبط این موضوع ورود کند که به علت مشغله زیاد این مسئولیت را قبول نکردم اما سرانجام بعد از یک هفته و با اصرار مدیر سابق حوزه هنری و مسئول حسابداری انجام این پروژه را قبول و قرارداد را امضاء کردم و از فردای همان روز کار تحقیق و پژوهش آغاز شد البته در ابتدای امر محفوظاتم درباره محلاتی که می‌شناختم را ثبت کردم.

وی خاطرنشان کرد: برای تحقیق در زمینه محلات و جاهایی که نمی‌شناختم نیازمند یافتن شخصیت‌هایی به عنوان منبع اطلاعاتی ذی‌قیمت بودم که از جمله این افراد، سرهنگ حمیدیه که منابع اطلاعاتی بسیار معتبر داشت، به بنده بسیار کمک کرد. علاوه بر آن، با گشت و گذار در کوچه، پس‌کوچه و محلات اطلاعات مورد نیاز را با سوال از سالخوردگان و پیرمردها از گذشته کوچه‌هایی که دیگر وجود فیزیکی ندارد، تکمیل کردم، ضمن اینکه این افراد هم با بازگو کردن گذشته‌شان حس خوبی پیدا می‌کردند.

میری با بیان اینکه ۱۸ ماه به طور مداوم برای گردآوری اطلاعات و تألیف این کتاب در کوچه‌ها و محلات همدان گشتم و از پیرمردان محلات از سوابق معتبر این محلات اطلاعات جمع‌آوری کردم، افزود: ۱۸ ماه هم کار فنی، تنظیم، چاپ و ویراستاری کتاب به طول انجامید و در نهایت به عنوان کتاب مرجع، تنظیم الفبایی پیدا کرد و با تیراژ ۱۱۰۰ نسخه منتشر و وارد بازار شد و با استقبال بسیار خوب مردم ظرف ۶ ماه تمام تیراژ این کتاب به فروش رسید.

این نویسنده مطرح کرد: در جمع همکاران همدانی و بومی استان خود در یکی از مسافرت‌ها نام ۶۰ کوچه قدیمی شهر را بردم اما تنها ۱۰ درصد نام ‌معتبر این کوچه‌ها را می‌دانستند و همین امر موجب شد تلاش و شتاب بیشتری در روند چاپ این کتاب داشته باشم.

وی با بیان اینکه بسیاری از مردم همدان این کتاب را مطالعه کردند، یادآور شد: به عنوان یک کتاب مرجع می‌توان به این کتاب استناد کرد، به طوری که برخی از محققان که درباره همدان پژوهش می‌کنند، خیلی از مطالب را به این کتاب ارجاع داده‌اند که موجب مسرت است. البته نقص‌هایی هم در این کتاب دیده می‌شود که به عنوان نمونه از اشاره به برخی از محلات معتبر غفلت شده است و اگر قرار باشد به چاپ دوم برسد، باید اصلاحاتی بر روی آن انجام گیرد.

 یکی از نویسندگان و محققان همدانی هم در این نشست، با اشاره به کتاب «فرهنگ نام‌جاهای همدان» نوشته میرهاشم میری اظهار کرد: به طور قطع مؤلف زحمات زیادی برای تألیف و گردآوری این کتاب کشیده است، ای کاش نویسنده نقشه‌ها را هم در داخل کتاب‌ می‌آورد.

محمد صیفی‌کار افزود: نام برخی از مکان‌های مهم شهر در این کتاب نیست، ای کاش حالا که ما به دنبال حفظ خُرده‌فرهنگ‌ها و گویش همدانی هستیم، برای چاپ بعدی اسامی را به گویش همدانی در این کتاب درج کنیم.

وی با بیان اینکه در این کتاب اسامی به نام گویش کتاب آمده است، اظهار کرد: عناصر کاربردی داخل شهر از جمله مسجد پای ناروند را در این کتاب ندیدم، نام این مسجد در ابتدا مسجد حاج صادق، بعد از آن مسجد آسیدعلی طباطبایی و در ادامه مسجد کوچه قصابان بوده است، سوال این است که چرا اصالت اسم کوچه‌ها گرفته شده؟ همچنین به «دروازه بهشت» در تاریخ همدان اشاره نشده، آیت‌الله آخوند و شهید چیت‌سازیان و بسیاری از بزرگان همدان از جمله شیخ مرده‌شور، بچه «دروازه بهشت» بودند، ضمن اینکه گنبد علویان هم جزو نماد همدان بوده و در این کتاب قید نشده است.

 این نویسنده و منتقد ادبی در پایان یادآور شد: در رابطه با فصل‌بندی این کتاب هم باید بگویم که تقسیم‌بندی برای چاپ دوم کمک بیشتری به علاقمندان این کتاب خواهد داشت.

محمود شفایی، دانشجوی مقطع دکترا هم در این نشست بیان کرد: زحمات زیادی برای چاپ کتاب کشیده شده که قابل تقدیر است البته این کتاب هنوز جای کار دارد، ضمن اینکه برای چاپ دوم پیشنهاد می‌شود درباره قدمت همدان و کل کشور نیز کار شود.

عضو هیأت علمی گروه شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا نیز در این نشست مطرح کرد: مدل کتاب‌ حس تعلق سرزمینی را بالا برده است، وقتی کتاب را می‌خوانی می‌بینی از دوره صفویه هم برخی از اسامی داخل این کتاب وجود دارد و نویسنده حداقل با ۲۰۰ پیرمرد و پیرزن صحبت کرده و باید یک کاغذ داخل جیبش می‌گذاشت تا هرجا می‌رسد یادداشت و اطلاعات خود را جمع‌آوری کند که این کار سختی‌ می‌تواند باشد.

دکتر محمدرضا عراقچیان با بیان اینکه نویسنده در تألیف این کتاب واقعاً شاهکار کرده است، افزود: با توجه به اینکه این کتاب فهرست موضوعی ندارد، پیشنهاد می‌شود نویسنده در چاپ بعدی حتماً این موضوع را درنظر داشته باشد.

وی با اشاره به اینکه مدل کتاب‌، مدل کتاب دهخدا بوده و این بسیار عالی است، گفت: پیشنهاد بعدی این است که تصاویر اگر نباشد کار کامل نمی‌شود پس حتماً به بحث درج تصاویر در لابلای متن نیز توجه ویژه شود.

عراقچیان اضافه کرد: مورد دیگر اینکه موضوع به‌روز شدن با سیستم‌های دیجیتال و نرم‌افزارهای مختلف گویش همدانی در این کتاب نیامده است، بنابراین باید از نقشه محدوده جغرافیایی هم کار شود.

فاطمه عزیزی‌هرمز، معاون فرهنگی جهاددانشگاهی همدان هم به معرفی کتاب «فرهنگ نام‌جاهای همدان» به عنوان کتاب شاخص امسال این استان برای دانشجویان اشاره و اظهار کرد: هر ساله استان‌ها یک کتاب شاخص برای دانشجویان معرفی می‌کنند که در این رابطه امسال توسط سازمان انتشارات واحد همدان «فرهنگ نام‌جاهای همدان» نوشته میرهاشم میری به عنوان کتاب شاخص ۱۴۰۳ برای دانشجویان معرفی و انتخاب شده است.