نشست تخصصی مجازی حجاب با حضور آقای دکتر حسین بستان در روز یکشنبه ساعت 13 برگزار شد.

در این برنامه عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: خداوند در قرآن می‌فرماید:« به زنان و دخترانت و زنان مؤمن بگو: جلباب‏های خود را به هم نزدیک سازند تا با این پوشش بهتر شناخته شوند و از تعرّض (هوسرانان) آزار نبینند.»، مسلماً این نوع آزار و اذیت، در جامعه اتفاق می‌افتد، پس حجاب یک امر کاملاً اجتماعی است و هر دو جنبه فردی و اجتماعی در فلسفه حجاب لحاظ شده است.

توصیه اسلام به پوشش بانوان، از مصادیق تکریم و ارج نهادن به کرامت انسانی و اسلامی آنان است و تکریم بودن حکم حجاب نیز بر این مبنا است که پوشش، با فطرت زن، هماهنگ است و به دیگر سخن جوهره زن، عفاف و حیا است و از مظاهر این عفاف و حیا، پوشش است و از همین رو است که از قدیم در میان همه ملت‌های جهان به‌خصوص اقوام متمدن، حجاب برای زنان، کم و بیش وجود داشته است و نمی‌توان آن را از احکام ابداعی و تاسیسی اسلام دانست.

از مباحث مهم در این زمینه که اخیرا انعکاس بیشتری یافته و برخی از صفحات مجازی را نیز به خود اختصاص داده این است که چرا باید دولت و نظام اسلامی، در این مسئله دخالت کند و با متخلفان برخورد نماید؟

آیا بهتر نیست تصمیم در این مورد، به خود افراد محول شود و همان‌گونه که «نماز خواندن» و «روزه گرفتن» به انتخاب و اختیار اشخاص است و اگر کسی نماز نخواند یا روزه نگرفت، مورد سوال و تعرض قرار نمی‌گیرد، مسئله حجاب نیز چنین باشد؟

خبرنگار ایکنا از قم در همین راستا با حجت‌الاسلام والمسلمین حسین بستان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت‌وگو کرده که متن آن در ادامه از نظر می‌گذرد:

ایکنا - به عنوان سوال اول بفرمایید آیا حجاب یک امر درونی است یا امری ملی و فرامذهبی است؟ یا به عبارتی دیگر حجاب یک امر فردی است یا اجتماعی؟

این موضوع به نگاه حقوقی که به مسئله حجاب داریم مربوط می‌شود، یعنی جایگاه حقوقی مسئله حجاب با این تعابیر مختلف مورد پرسش قرار می‌گیرد؛ حجاب در لغت به معنای پرده و حائل است، اما در اذهان عمومی به معنای پوششی برای بانوان عنوان می‌شود، پاسخ این سؤال بستگی به این دارد که ما از چه منظری به مسئله حجاب بنگریم؛ اگر از منظر دین به قضیه نگاه کنیم باید با روشناسی دینی مسئله را بررسی کنیم، اگر مضمون آیات و روایات تنها این باشد که بانوان حجاب داشته باشند تا به کمال معنوی برسند، همان‌طور که می‌فرماید مردان به زنان و زنان به مردان نگاه شهوت‌آمیر نداشته باشند زیرا این برای پاکی دل شما بهتر است، پاکی دل یک امر درونی و شخصی است و ممکن است ما را به این نتیجه برساند که حجاب یک امر فردی است.

اما با بررسی جامع متون دینی به این نتیجه می‌رسیم که حجاب هدف و غایت دیگری نیز دارد، همان‌طور که می‌فرماید بانوان حجاب را رعایت کنند زیرا این برای آنها مؤثرتر و نزدیکتر است تا خانم‌ها شناخته شوند و آزار و اذیت نبینند، مسلماً این نوع آزار و اذیت، در جامعه اتفاق می‌افتد، پس حجاب یک امر کاملاً اجتماعی است و هر دو جنبه فردی و اجتماعی در فلسفه حجاب لحاظ شده است.

ایکنا - آیا الزام و ورود حکومت به حجاب باعث بروز پیامدهای منفی نمی‌شود؟ با ورود حکومت برخی در ظاهر حجاب را رعایت می‌کنند و به سمت ریاکاری می‌روند، نظر شما در این رابطه چیست؟ هم‌چنین آیا این مسئله نقض حریم خصوصی افراد نیست؟

اگر ما بپذیریم که حجاب صرفاً یک امر فردی نیست بلکه اجتماعی نیز هست، مسئله نقض حریم خصوصی منتفی شده و فراتر از آن می‌رود؛ زیرا وقتی یک خانم مرتکب عمل بی‌حجابی می‌شود در حریم خصوصی خود این عمل و کنش را انجام نداده بلکه در محیط اجتماع مرتکب این امر شده، لذا فرد با این رفتار مستقیماً در محیط اجتماعی اثرگذار است و عمل او پیامدهای منفی هم خواهد داشت.

برخی بیان می‌کنند افراد اگر اذیت می‌شوند نگاه نکنند، این موضع‌گیری منطقی نیست؛ افراد متفاوت هستند و برخی خودکنترلی ندارند و یا در سن غلیان شهوت قرار دارند، بنابراین نگاه به خانمی که از لحاظ پوشش وضع مناسبی ندارد به طور طبیعی و قهری اتفاق خواهد افتاد؛ لذا خواه و ناخواه نوع پوشش در این نگاه موثر است.

پس این کار در اجتماع یک امر شخصی نیست، زیرا پیامد آن در منزل و در جامعه یکسان نیست؛ بازخوردهای افراد جامعه نیز بیانگر این موضوع است؛ در محیط منزل تنها محارم خانم حضور دارند، اما در خارج از خانه نگاه‌های دیگران متوجه این خانم خواهد شد و تحت تأثیر نیز قرار می‌گیرند.

این رفتار را باید با رفتارهایی مانند حضور بدون ماسک در زمان همه‌گیری کرونا مقایسه کرد؛ فرهنگ استفاده از ماسک در طول سه سال جا افتاد و اگر کسی آن را رعایت نمی‌کرد با او برخورد می‌شد؛ حکومت نیز در این زمنیه ورود و آیین نامه وضع کرد تا نهادها و دستگاه‌ها نتوانند به این افراد خدمات ارائه دهند و تقریباً تمام افراد نیز تبعیت می‌کردند. استعمال سیگار در اماکن عمومی هم به این صورت است.

اما تفاوت این موارد با حجاب تنها در جنس ضرر است، ضرر موارد ذکر شده جسمی بوده اما ضرر عدم حجاب را خداوند و آیات و روایات کم شدن معنویات، کم شدن حیا و عفاف و بروز فساد در جامعه مشخص کرده‌اند، بنابراین اینکه بگوییم اجبار به حجاب نقض حریم خصوصی است، اینگونه نیست؛ بلکه حجاب یک مسئله عمومی است و اسلام نیز در جایی که جنبه عمومی دارد دخالت می‌کند.

در رابطه با اشکالاتی هم که درخصوص ریاکاری وارد می‌شود باید گفت این شبهات و اشکالات به دلیل این است که الگوی مطلوب اسلام در جامعه ما پیاده نشده است، بخش قابل توجهی از این الگوی مطلوب مربوط به ابعاد فرهنگی جامعه است؛ ما به عنوان مسلمان باید بپذیریم که این امر به صلاح ماست و حکم خداوند است و نیز باید انتقال این اعتقاد در فرآیند جامعه پذیری هم صورت بگیرد تا باورها و ارزش‌های دینی درونی شود. باید عوامل جامعه پذیری مانند خانواده و تلویزیون و مدرسه وظایف خود را انجام دهند و این مراحل به شکل جامع اتفاق بیفتد.

در اینجا بحث الزام حکومت، در مرحله آخر قرار دارد و اگر مراحل قبلی به درستی طی شوند نیازی به ورود حکومت نیست، زیرا در صورت فرهنگ سازی، افرادی که با این موضوع عناد خواهند داشت، درصد کمی خواهند بود.

اما در حال حاضر چون دستگاه‌های حاکمیتی و فرهنگی و تبلیغی وظایف خود را به درستی انجام نداده‌اند، درصد بالایی از خانم‌ها هنجار دینی و مذهبی را رعایت نمی‌کنند و منجر به بحث در رابطه با اجبار یا عدم اجبار حکومت می‌شود.

این موضوع در بسیاری از مسائل وجود دارد و تنها مختص حجاب نیست؛ یعنی  با اجبار در هر زمینه‌ای، بخشی از مردم ظاهرسازی می‌کنند و قانون را دور می‌زنند و این قانون گریزی در همه موضوعات می‌تواند اتفاق بیفتد؛ لذا مشکل را با اجبار نمی‌توان به طور کامل حل کرد اما می‌توان دامنه این قانون گریزان را با درست انجام دادن مراحل قبلی کوچک کرد.

ایکنا - با این اوصاف ما مراحل و وظایف فرهنگی سازی را به درستی انجام ندادیم و در وضعیت عدم فرهنگ سازی قرار داریم، در این شرایط  تلقی عده زیادی از جامعه این است که سیاستمداران با قوه قهریه و اجبار و فرآیند قضایی و جرم انگاری به دنبال حل مسئله هستند که این اجبار در یک دامنه وسیع کارآمد نیست؛ نظر شما در این رابطه چیست؟

وقایعی که در ماه‌های اخیر اتفاق افتاده و لایحه‌ای که قوه قضاییه ارائه داده و تصویب آن چند ماه به طول کشیده است نشان می‌دهد که کارشناسان در حال بررسی مسئله فرهنگ سازی هستند و تنها به دنبال برخورد قهری و اجباری با موضوع نیستند، متولیان امر خود واقفند که در مرحله کار فرهنگی، درست عمل نکردیم و این لایحه که متمرکز بر جرم انگاری و برخورد قضایی است به تنهایی نمی‌تواند مسئله حجاب را حل کند و تنها منجر به تشکیل پرونده‌های قضایی زیاد می‌شود؛ به همین دلیل به این نتیجه رسیدند که باید لایحه تکمیل شده و ریل‌گذاری و بستر قانونی برای جبران کم‌کاری‌هایی که تاکنون اتفاق افتاده است انجام شود زیرا فرهنگ‌سازی نیازمند زمانی طولانیست.

البته قبل از این لایحه، مصوباتی وجود داشته که به دلیل عدم ضمانت اجرایی به آنها عمل نشده است، در حال حاضر نیز مجلس باید برای وظایف دستگاه‌ها در این زمینه ضمانت اجرایی تعیین کند و تعهدات، بستر سازی شوند، تبدیل شدن دوفوریت این لایه به یک فوریت نیز به همین دلیل است.

لذا بنا بر این نیست که مسئله تنها به صورت قضایی حل شود، اما افرادی دغدغه دارند و این وضعیت برای آنها آزاردهنده است که در پی تصویب سریع این لایحه هستند و یا معتقدند تا تصویب لایحه جدید، قانون قبلی اجرا شود.

ایکنا - در هر صورت جامعه به طور طبیعی مسیر خود را طی می‌کند و یکسری تغییرات فرهنگی در آن اتفاق خواهد افتاد و قانون نمی‌تواند کاملاً با وضعیت فرهنگی جامعه ناهمگون باشد؛ حال اگر اتفاقی در جامعه افتاده که جامعه با مدل مطلوب و نگاه آرمانی اسلامی فاصله گرفته است آیا این لوایح مورد پذیرش جامعه قرار می‌گیرد؟

حجاب ابعاد مختلفی دارد و این موضوع مهم به بعد جامعه شناختی مسئله حجاب مربوط است، از نگاه جامعه شناسی حتی اگر یک لایحه تصویب شود اما با فرهنگ و هنجارهای جامعه ناهمگون باشد، عملاً اجرا نخواهد شد و ناکارامد است؛ بنابراین جنبه مهمی که در تصویب این لایحه و قانون باید مدنظر قرار گیرد، جنبه روانشناختی مسئله است.

پس باید با کار کارشناسی دقیق ناظر بر وضعیت موجود جامعه مواد آن تصویب شود؛ البته ممکن است برای برخی از اقشار دغدغه‌مند و نگران، این مسئله در الویت نباشد، زیرا پیش فرض آنها این است که حکومت نباید عقب‌نشینی کند و باید کاملاً مواجه سختی با کسانی که هنجارشکنی می‌کنند انجام دهد، در اینجا باید عقل نخبگانی به یک وفاق برسد، زیرا مسئله پوشش سطوحی دارد که نقطه آرمانی آن همان حجاب شرعی است که در رساله‌های عملی علما آمده است، اما این مراتب پله پله پایین آمده و به اصطلاح به حجاب عرفی و درنهایت به کشف حجاب و کشف بدن می‌رسد .

اما ناظر به نگاه جامعه شناختی، متأسفانه ما در نقطه اول نیستیم و در تشبیه این وضعیت به میدان جنگ و درگیری نظامی، همان‌طور که در میدان جنگ خاکریزهای مختلفی تعبیه می‌شود در این وضعیت ما باید قبول کنیم که دیگر در خاکریز اول نیستیم، زیرا بخش زیادی از جامعه حجاب را رعایت نمی‌کنند، اما اکثر جامعه عفیف بوده و دنبال بی بندوباری نیستند، پس باید از خاکریزهای بعدی ارزیابی دقیق داشته باشیم و بدانیم کجا نیروهای پدافندی خود را مستقر کنیم تا خاکریزهای بعدی را از دست ندهیم.

اکثر بانوان جامعه ما عفیف هستند، اما معتقدند که نباید خیلی به حجاب حساس بود، بنابراین از باب اضطرار این لایحه نمی‌تواند با کسی که حجاب شرعی را رعایت نکرده مقابله کند؛ اما چون افراد عفیف هستند این لایحه می‌تواند برای مقابله با کسانی که بدن‌نمایی کرده و عفت جامعه را مخدوش می‌کنند برخورد قضایی کند. پس اگر چنین تحلیل اجتماعی به لایحه ضمیمه شود، لایحه می‌تواند یک نگاه جامع داشته باشد.

ایکنا - آیا حکومت می‌تواند به نوع حجاب نیز اجبار کند؟ اگر اصل حجاب را پذیرفتیم باید نوع و شکل آن هم اجباری باشد و حکومت آن را تعیین کند؟

قاعدتاً از منظر اسلامی حد و حدودی برای حجاب تعیین نشده و هیچ الزامی به لحاظ نوع و شکل وجود ندارد، اما نکته مهم این است که الویت‌بندی وجود دارد؛ مثلاً عبا در عربی یا چادر در ایران، همان جلبابی است که در صدر اسلام وجود داشته و نظر به فرهنگ‌های مختلف به انواع مختلف نمایان شده، اما اینکه منحصراً حجاب، چادر و پوشش کامل باشد اینطور نیست.

علما حد و حدود حجاب یعنی پوشش تمام بدن به جز وجه و کفین را فتوا دادند اما الزامی به چادر و یا رنگ آن نیست.

نوع و رنگ پوشش فلسفه دارد و فلسفه آن این است که چیزی که باعث مفسده می‌شود در پوشش نباشد؛ مفسده هم همان جذابیت‌هایی است که می‌تواند در روابط زن و مرد در جامعه اثر بگذارد، این فلسفه مهم است. نوع و رنگ پوشش اگر منجر به مفسده نشود، مهم نیست. پس ما اجباری در شکل و نوع و رنگ پوشش نداریم تنها الویت در عدم جلب توجه است.

ایکنا - نقش مردم در قضیه حجاب و مردمی شدن آن چیست؟

احتمالاً در لایحه حجاب نقش مردم مدنظر قرار خواهد گرفت، زیرا بخش مهمی از مسئله مردمی شدن است، به خصوص در بخش فرهنگی قضیه باید نقش مردم پررنگ باشد؛ چون اگر این مسئله صرفاً حکومتی شود خواه ناخواه تقابل بین حاکیمت و مردم ایجاد خواهد کرد.

اما به طور صد درصد نمی‌توان تمام موضوع را به مردم سپرد، زیرا افرادی که قانون شکن هستند و از اساس با نظام مخالفت می‌کنند، قطعاً تقابل خواهند کرد و در این صورت تقابل مردم با مردم صورت می‌گیرد که خطراتی را درپی خواهد داشت؛ بنابراین باید یک نیروی ناظر وجود داشته باشد و با ورود از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری کند.

ایکنا  - برخی معتقدند در حال حاضر ما به نقطه‌ای رسیدیم که حجاب سیاسی شده است؛ نظر شما در این باره چیست؟

برخی افراد با نگاه و مبارزه سیاسی به مسئله نگاه می‌کنند، اما این نگاه به همه تعمیم پیدا نمی‌کند، بیشتر افرادی که حجاب را رعایت نمی‌کنند دغدغه سیاسی ندارند و در بعد فرهنگی فکر می‌کنند و کنش اجتماعی انجام می‌دهند؛ حجاب برای این افراد جا نیفتاده و برایشان به عنوان یک بار و زحمت است، پس این افراد تلقی سیاسی ندارند.