به همت سازمان انتشارات معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی استان گیلان ، به مناسبت روز قلم و در راستای سلسله نشست های نقد و بررسی کثب علوم انسانی" طرح ملی فصل سخن"، معرفی و بررسی کتاب «اسناد گیلان در دوره مشروطیت (مجلس دوم تا پنجم شورای ملّی)» پژوهش دکتر عباس پناهی ، عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان انتشار یافته توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ، توسط نویسنده در تاریخ 24/4/1400 برگزار شد.

کتاب حاضر، حاصل سال‌ها پژوهش نویسنده بر روی اسناد منتشر نشده گیلان در عصر مشروطه است. اسناد حاضر به جهت اینکه بازگوکننده تاریخ مردمی و توده‌ای مردم گیلان هستند، حائز اهمیت‌اند. کتاب شامل اسناد و مکاتبات مردمی به مجلس شورای ملی از سال ۱۲۸۸ تا ۱۳۰۳ خورشیدی، یکی از حساس‌ترین دوره‌های حیات تاریخی گیلان تا آغاز عصر مدرنیته است که از بین بیش از پنج‌هزار عریضه مردم به مجلس شورای ملی مورد پژوهش قرار گرفته است. انقلاب مشروطه با وجود اینکه با تلاش‌های روشنفکران و گروه‌های جدید اجتماعی به بار نشست، اما نتوانست در برابر محافظه‌کاران به یک‌باره در ساختار نظام اجتماعی و اقتصادی تغییرات اساسی ایجاد کند؛ در نتیجه، قدرت گرفتن دوباره‌ مالکان موجب فشار مضاعف بر دهقانان و گروه‌های خرده‌پایِ اجتماعی گشت. تداوم این فشارها و هم‌دستی گروه‌های ذی‌نفوذ با آنها موجب پدید آمدن انبوه عریضه‌ها به مجلس شورای ملی گردیده است؛ به‌طوری که شکوائیه‌های مِلکی بخش زیادی از عریضه‌های مورد بررسی را شامل می‌شود. اسناد و عریضه‌های مورد بررسی حاضر فاصله زمانی سال‌های ۱۲۸۸ تا حداکثر ۱۳۰۳خورشیدی را شامل می‌شود. با این حال، از نظر کمیت بیشتر عریضه‌ها مربوط به سال‌های پیش از نخست‌وزیری رضاخان است. از نظر دسته‌بندی، می‌توان اسناد حاضر را در شش محور دسته‌بندی نمود. دسته نخست اسناد مربوط به عریضه‌های ملکی است؛ بخش زیادی از اسناد حاضر، عریضه‌هایی را تشکیل می‌دهد که در آن به‌ویژه مردم عادی و رعایای بی‌سر پناه به دلیل اینکه حقوق ملکی آنها ضایع شده بود و در مرکز ایالت، گوش شنوایی برای شنیدن حرف‌های آنان وجود نداشت، به مجلس شورای ملی عریضه می‌نگاشتند و استدعای رفع مشکل‌شان را داشتند. دسته دوم اسناد مربوط به عریضه‌هایی است که مردم از مجلس شورای ملی و دوایر دولتی، دادرسی و رفع ظلم و ستم از حاکمان و مالکان را طلب می‌کردند. محور دیگر عریضه‌ها، دادخواهی اصناف، گروه‌ها، مردم و به‌ویژه بازرگانان و ماهیگیران از نفوذ اقتصادی و انحصاری روسیه در گیلان و فشار بر مردم گیلان است. در دسته دیگری از اسناد، شکوائیه مردم از ضعف مدیریت ادارات دولتی، فساد آنها، تعویق حقوق و مزایای کارمندان دولتی و به‌طور کلی نارسایی نظام بروکراسی دولت مرکزی در گیلان دیده می‌شود. بخش دیگری نیز شکایت تجارتخانه‌ها و مردم از دولت به مجلس و تقاضای دریافت طلب خود از دولت را دربرمی‌گیرد؛ زیرا دولت به بهانه‌ فقدان پول، از پرداختن بدهی خود به مردم شانه خالی می‌کرد. در بین اسناد و عریضه‌های موجود، تعداد اندکی از اسناد در ارتباط با جنبش جنگل به‌چشم می‌خورد. اسناد یاد شده می‌توانند نقش مهمی در تحلیل و توصیف اوضاع اجتماعی، فکری و اقتصادی گیلان در سال‌های پس از مشروطه تا به قدرت رسیدن رضاشاه داشته باشند.